Kiedy przysługuje zachowek? W tych sytuacjach nie będzie przysługiwał? Co z wydziedziczeniem i umową dożywocia?

Teoretycznie spadkodawca może zapisać w testamencie swój majątek dowolnej osobie, nawet spoza rodziny. W praktyce jednak polskie prawo chroni najbliższych zmarłego pominiętych przy dziedziczeniu, gwarantując im rekompensatę pieniężną w postaci zachowku.

Zgodnie z polskimi przepisami (art. 991 kc.) prawo do zachowku mają:

• małżonek spadkodawcy,
• rodzice spadkodawcy,
• zstępni spadkodawcy (dzieci, wnuki oraz prawnuki).

Do zapłaty zachowku zobowiązany jest spadkobierca, który odziedziczył majątek. W praktyce może to być nawet kilka osób, które nabyły spadek.

Zachowek jest często krytykowany, gdyż znacznie utrudnia spadkodawcy pozbawienie kogoś prawa do odebrania części spadku. Można jednak skorzystać z kilku zgodnych z prawem sposobów na ominięcie tego wymogu.

Pierwszym ze sposobów na to, by nie płacić zachowku, jest wydziedziczenie. Jeśli zostało przeprowadzone w prawidłowy sposób, majątek spadkodawcy nie trafi do tej osoby ani jako spadek, ani zachowek.

Spadkodawca może wydziedziczyć w testamencie osobę uprawnioną do spadku tylko w następujących sytuacjach:

• uporczywe niedopełnianie obowiązków rodzinnych względem spadkodawcy,
• postępowanie wbrew woli spadkodawcy oraz w sposób sprzeczny z obowiązującymi zasadami współżycia społecznego,
• popełnienie umyślnego przestępstwa przeciw zdrowiu lub życiu spadkodawcy, lub rażąca obraza czci.

Do skutecznego wydziedziczenia konieczne jest nie tylko wskazanie co najmniej jednego z powyższych powodów, ale także odpowiednie uargumentowanie swojego stanowiska. W przeciwnym razie próba wydziedziczenia może zostać podważona.

Warto pamiętać, że wydziedziczoną osobę traktuje się jako zmarłą, co oznacza, że zachowek może trafić np. do jej dzieci. Co więcej, należny udział spadkowy w przypadku osób niepełnoletnich będzie wyższy w porównaniu do tego, który przysługuje dorosłym.

Potencjalny spadkobierca może też zrzec się dziedziczenia, poprzez zawarcie umowy ze spadkodawcą. W ten sposób osoba ta nie dostanie spadku oraz straci prawo do zachowku.

Zachowek nie będzie również przysługiwał wtedy, gdy osoba uprawniona zostanie uznana przez sąd za niegodną dziedziczenia. Jak wynika z zapisów Kodeksu cywilnego, spadkobiercę można uznać za niegodnego, jeśli:

• groźbą lub podstępem nakłonił spadkodawcę do odwołania lub spisania testamentu albo takimi działaniami przeszkodził w dokonaniu jednej z wymienionych czynności;
• umyślnie zniszczył, podrobił lub ukrył testament spadkodawcy;
• dopuścił się ciężkiego przestępstwa przeciw spadkodawcy.

Rozpatrywaniem wymienionych wyżej negatywnych zachowań zajmuje się wymiar sprawiedliwości. Po ogłoszeniu prawomocnego wyroku można danej osobie odmówić zapłaty zachowku.

Zbyt długie zwlekanie ze zgłoszeniem się po zachowek może skutkować utratą możliwości odebrania spadku. Do przedawnienia dochodzi po upływie 5 lat od chwili otwarcia spadku. Co istotne, termin ten może zostać zmieniony ustawowo.

Jeśli dojdzie do przedawnienia, uprawniony traci możliwość realizacji swojego prawa. Oznacza to, że nie może dochodzić swoich praw nawet przed sądem lub komornikiem.

Skutecznym sposobem na to, by nie płacić zachowku, będzie też umowa dożywocia. W przeciwieństwie do darowizny nie jest to bezpłatne przysporzenie, dlatego spadkobiercy nie mogą żądać zachowku od wartości danej nieruchomości, która została przekazana za pośrednictwem umowy dożywocia.

Zawarcie umowy dożywocia uznawane jest za jeden z najlepszych sposobów na uniknięcie obowiązku zapłaty zachowku po śmierci spadkodawcy.

Jeśli sprawa zachowku trafi do sądu, tam spadkobierca, który jest zobowiązany do zapłaty zachowku, może wykazać przed sądem złamanie zasad współżycia społecznego. W skrócie chodzi o udowodnienie, że zachowanie względem spadkodawcy było przed daną osobę naganne.

Powoływanie się na zasady współżycia społecznego zwykle nie pozbawią całości zachowku, ale mogą częściowo zmniejszyć wysokość świadczenia. Rozwiązanie te może okazać się ostatnią deską ratunku, w sytuacji, gdy powyższe sposoby okażą się nieskuteczne.