Mentawajowie. Wśród pierwotnych plemion

Posiłek w "gościnnym pokoju" umy. Je się rękami, potrawy są wtedy naprawdę "palce lizać".
(fot. Archiwum prywatne)

Wyspy Mentawai

Archipelag na Oceanie Indyjskim; wchodzi w skład prowincji Sumatra Zachodnia; jest samodzielnym dystryktem (Kapubaten Mentawai) z ośrodkiem administracyjnym Tuapejat na wyspie Sipura.
Leży w łańcuchu wysepek przebiegającym w odległości około 100 km od Sumatry, od której oddziela go cieśnina Mentawai. Na powierzchni 6700 km mieszka około 64 tys. mieszkańców.
Składa się z czterech głównych wysp: Siberut, Sipura, Północna Pagai, Południowa Pagai oraz wielu małych wysepek. Wyspy porasta w większości las tropikalny. Często nawiedzane są przez tsunami i trzęsienia ziemi.

Na nic zdadzą się tytuły naukowe oraz znajomość makro- i mikroekonomii, jeśli - aby mieć co jeść - trzeba upolować małpę lub złapać niemal gołymi rękoma rybę w strumieniu. Przekonał się o tym zapalony globtroter i zarazem profesor geografii ekonomicznej z Opola, Janusz Słodczyk. Przeżył niedawno największą życiową przygodę, żył z indonezyjskim pierwotnym plemieniem Mentawajów. To plemię, które żyje tak jak ich przodkowie sprzed tysięcy lat. Zaszyci w buszu, ze zdobyczy cywilizacji nie znają niemal nic. No, są wyjątki, Mentawajowie wiedzą, co to papierosy, a za największy skarb uznają zegarek na rękę.

- Ale ich dzieci nie chodzą do szkół, nawet nie grają w piłkę nożną, choć uwielbiają zabawę - mówi profesor Słodczyk.

Pan Janusz trafił do Mentawajów podczas podróży na Sumatrę. O Sumatrze mógłby opowiadać godzinami, ale to pobyt na wyspie Siberut był najbardziej wyjątkowy. Wyspa porośnięta jest równikową dżunglą i właśnie tu mieszka owo tajemnicze plemię.

- Na wyspę dotarliśmy promem z miasta Padang. Prom płynął 12 godzin. Podróżne miejsca luksusowe wykupione za dodatkową opłatą równą kilku polskim złotym - to były materace, na których można się było przespać podczas rejsu nocą - mówi Janusz Słodczyk. Nie trzeba dodawać, że ten materac był wielokrotnego użytku (i bardzo to było po nim widać). Europejczycy chętniej zawinęli się we własne śpiwory. - Cóż, takie wyprawy nie są dla turystów przyzwyczajonych do zasad all inclusive - dodaje opolanin.

Prom, załadowany bananami, zwierzętami oraz ludźmi dotarł do portu, skąd grupa miłośników przygody, wśród nich opolski naukowiec, wybrała się w dalszą wyprawę.
- Przy przystani funkcjonuje niewielkie osiedle, które jest łącznikiem mieszkańców wyspy z cywilizacją. Jeśli wejdzie się w dżunglę, a my to planowaliśmy, cywilizacja znika za plecami turystów - mówi opolski globtroter,

Nie ukrywa, że wyprawa, nie mogła się obejść bez asekuracji: zatrudnili paru tragarzy i przewodnika. Poza własnymi plecakami z ubiorami i niezbędnym sprzętem mieli przecież do przeniesienia zapasy prowiantu i wody. Przewodnik był gwarancją, że Mentawajowie, których mieli nadzieję spotkać, w sposób właściwy zrozumieją ich intencje. Wprawdzie do plemienia dociera coraz więcej lubiących niebanalne wyprawy podróżników, ale...

- To ludzie dumni, dla których czas stanął w miejscu. Chcieliśmy z nimi mieszkać, do uzyskania na to zgody potrzebne było pośrednictwo przewodnika - mówi opolanin.

Dotarcie do wioski nie było łatwe: podróż małymi łodziami, a te często grzęzły w błocie. Wiec trzeba było ostatecznie łodzie porzucić i przez kilka godzin iść pieszo. Aż wreszcie pojawiła się osada Mentawajów. Osada - to może za dużo powiedziane, bowiem w głównej chacie, zwanej umą, mieszka jedna rodzina. I to jest jedyna budowla mieszkalna w osadzie. Inne - to pomieszczenia dla hodowanych zwierząt oraz budowla postawiona po to, by gospodarze mieli... gdzie uprawiać seks, czyli spełniać swą prokreacyjną rolę.

Pozostałe rodziny budują swe umy w innych zakątkach dżungli, oddalonych od siebie o godziny drogi.
W umie obowiązuje ścisły podział przestrzeni. Najpierw jest część gościnna, gdzie spożywa się też posiłki. Następnie część, gdzie mogą przebywać tylko mężczyźni. Wreszcie - część dostępna dla kobiet, tam jest kuchnia.

Janusz Słodczyk: - Każdy śpi w swojej części. Jeśli żyjący z sobą mężczyzna i kobieta chcą się kochać - udają się do wspomnianej już osobnej, małej chatki.

Chaty budowane są na palach, co stanowi pewne zabezpieczenie przed zwierzętami oraz powodzią podczas ulewnych opadów.

- I właśnie w takim domu udało się nam zamieszkać - mówi Janusz Słodczyk. - Byliśmy siebie nawzajem bardzo ciekawi.

Pierwsze wrażenie opolskiego podróżnika: Mentawajowie są bardzo muzykalni. Wieczorem lubią pośpiewać. Polska ekipa też nie była dłużna: - My śpiewaliśmy "Dzieweczkę", a także "Karolinkę" - śmieje się Janusz Słodczyk. - Bardzo im się podobało.

Pewnego dnia biali wybrali się na polowanie razem z tubylcami. Celem były małpy.
- Przy tej okazji przekonałem się, że ludzie ci bardzo celnie strzelają z łuku. Wiele ze strzał miało zatrute ostrza, ostrzegano nas, aby nie dotykać żadnej z nich. Natomiast małpy żadnej i tak nie upolowaliśmy, zapewne dlatego, że my - cywilizowani ludzie - mimo usilnych starań nie potrafiliśmy się zachować na tyle cicho, aby nie spłoszyć zwierząt.

Kości zwierząt - zarówno upolowanych, jak i gospodarczych, mają bardzo duże znaczenie w wystroju chaty. Na ścianach wisiały czaszki małp, ale i świń. Istotne było to, w jakim kierunku są one zwrócone. Czaszki małp zwrócone na zewnątrz chaty zapewniały udane łowy. Czaszki zwierząt domowych zwrócone w przeciwnym kierunku gwarantowały, że po zwierzynę hodowaną w osadzie nie przyjdą złe siły lub dzikie zwierzęta.

- Mężczyźni polują, a więc są wojownikami, dominują w rodzinie. Do zadań kobiety należy polowanie na ryby - mówi opolanin. - Kobiety brodzą po rzeczkach lub strumieniach, trzymając coś na kształt podbieraka. Gdy spostrzegają rybę, muszą złapać ją do podbieraka. To wymagała nie lada sprytu, sprawności i refleksu.

Może dlatego w zwyczaju Mentawajów jest, że kobieta łowiąca ryby jest osobą nietykalną. - Nie można jej w tym czasie w jakikolwiek sposób zaczepić, zaprzątnąć jej uwagi, skrzywdzić - mówi podróżnik.
Biali żyli zgodnie z rytmem dnia gospodarzy. O świcie budził ich niezwykły harmider - to świnie kwiczały co sił, dopominajac się o poranną strawę. A że noc spędzały pod palami, na których stała uma, a więc - w praktyce - pod podłogą chaty - to w całym domostwie słychać było ten kwik. Obecność świń także się mocno czuło - w dosłownym znaczeniu.

Potem przychodził czas na posiłek. - Początkowo staraliśmy się jeść głównie swój prowiant oraz pić swoją wodę. Ale potem woda w butelkach się skończyła, więc piliśmy wodę miejscową przegotowaną. My smażyliśmy naleśniki i częstowaliśmy nimi gospodarzy, oni zapraszali nas na swe dania. Oczywiście były przysmaki, których nie tknąłem. Na przykład tłuste białe robaki, wyciągane spod kory drzew i pieczone. Ponoć niezłe źródło białka.

Jednym z największych przeżyć podczas pobytu w osadzie było uczestnictwo w rytuale szamańskim. - W naszej osadzie spotkało się trzech szamanów - dwóch seniorów, jeden młodszy, który przyszedł z rodziną. Miał wchodzić w kolejny stopień wtajemniczenia - mówi Słodczyk.

Ów dzień od świtu przebiegał wyjątkowo. Najpierw gospodarze zabili jedną ze swoich świń, następnie spuścili z jej tętnicy szyjnej krew do naczynia. Potem przygotowali jadło.

Po południu zaczęły się rytualne tańce. Taki obrządek można zdefiniować przede wszystkim rytmem: wygrywanym na etnicznych instrumentach oraz... nogami na podłodze umy. Początkowo rytm jest monotonny, potem coraz szybszy, coraz mocniej wybijany, coraz bardziej porywający. - Potrafi ponieść, sprawia, że przez ciało przechodzą ciarki, choć przecież wokół jest upał - mówi Janusz Słodczyk. - Podczas owych tańców, młody szaman dostąpił kolejnego stopnia wtajemniczenia. Nam pozostało obserwować ceremonię.

Uczta składała się nie tylko z mięsiwa z ubitej parę godzin wcześniej świni, ale i z mączastego łyka rośliny. - Nazywano tę roślinę sagu. Grube gałęzie pieczono w ogniu, następnie wyjmowaliśmy z nich białe łyko o nieokreślonym smaku. Myślę, że Mentawajom podobnie smakowałyby nasze ziemniaki czy chleb.

Je się palcami - to w indonezyjskiej kulturze zwyczaj obowiązujący nie tylko wśród pierwotnych plemion. Także w restauracjach można zobaczyć, jak elegancka kobieta miesza strawę palcami w naczyniu, a następnie - również palcami - spożywa. Po prostu: takie jedzenie jest naprawdę smakowite, dosłownie palce lizać.

Profesor z Opola zaprzyjaźnił się z jednym z szamanów, a ten - jako dowód przyjaźni - wziął od Janusza Słodczyka jego bawełnianą koszulkę. - Natychmiast ją zawinął i założył niczym turban na głowę. Tak z mojej koszulki powstała nowa jakość - uśmiecha się pan Janusz.

Mentawajowie - szczególnie ci starszej daty - nie liczą czasu. - Starsi nie wiedzą, ile mają lat, młodsi nie obchodzą urodzin - mówi naukowiec. - Ale zegarek na rękę jest dla nich przedmiotem magicznym, może dlatego, że bardzo lubią bransoletki. Gospodarz osady zaproponował opolaninowi, że uplecie dla niego sznurkowo-koralikową bransoletkę. Pan Janusz musiał trzymać półtorej godziny rękę, wokół której wyplatana była bransoleta. Choć ręka ścierpła, nie wypadało mu się nawet skrzywić, aby nie urazić gospodarza.

Parę dni spędzonych z Mentawajami sprawiło, że opolanin zdał sobie sprawę, że mimo całego swego cywilizacyjnego obeznania niewiele znaczy w naturze. Zwierzynę, zamiast upolować, tylko płoszy. Brodząc w wodzie, zdobywa tylki pijawki, a nie ryby. - Pijawki przyklejają się, gdy tylko człowiek wejdzie do wody. Wzięliśmy z sobą specyfiki, którymi smaruje się ciało, aby pijawki odpadały, ale nie mieliśmy czasu na ich stosowanie. Po prostu odrywaliśmy pijawki - mówi naukowiec.

Jego słabością jest też to, że nie wie, jak posługiwać się maczetą. Poza tym, gdyby z czasem podarły się wszystkie jego ubrania - nie wiedziałby, jak wykonać odzienie. - Tymczasem Mentawajowie są całkowicie samowystarczalni. Ich ubranie to zwykle skąpe spodenki, praktycznie stringi, wykonane z kory. Korę ściąga się z drzewa i przez cały dzień naprzemiennie moczy, suszy, naciąga, znów moczy... Aż powstaje coś o fakturze tkaniny - wspomina opolanin. Oczywiście są Mentajowie, którzy opuszczają rodzinną dzicz i wyruszają ku cywilizacji. Jeśli wracają - to w dżinsach, T-shircie, czasem nawet z własnoręcznie wykonaną gitarą. Tubylcy go przyjmują.

Jeśli w osadzie pojawi się naczynie plastykowe - to też dobrze, będzie używane, dopóki się nie zniszczy. A potem - Mentawajowie powrócą do naczyń z tykwy, które się sprawdzają od wieków.

- Ci ludzie są dokonale umięśnieni, silni, choć szczupli. Mają niezwykłą łatwość przemierzania dziesiątek kilometrów w dżungli. Oni przez błoto przebiegali po rzuconym bambusie, ja się zapadałem - mówi naukowiec, który przecież ma niezłą kondycję, gdyż lubi wspinaczkę i trekking.

Biali, choć zaprzyjaźnili się z Mentawajami, nie mogli dostąpić wszystkich ich "przywilejów":
- Jednemu z naszych spodobały się tatuaże. Chciał mieć taki sam. Mentawaj odmówił:
- Najpierw coś zrób, na przykład upoluj zwierzę - powiedział. Bo ciało Mentawaja jest zapisane tatuażami niczym karty opowiadające kolejne etapy życia noszącego je człowieka. - Wyobraziłem sobie, że pewne tatuaże to jak w harcerstwie sprawności - mówi opolanin.

Ta społeczność wciąż się zmienia. - Jeśli - kto wie - pojadą tam za dziesięć lat, może koło umy będzie stała antena satelitarna - dodaje profesor. - Na razie jednak jestem szczęśliwy, że dane mi było żyć w miejscu, gdzie wszystko odbywa się zgodnie z naturalnym porządkiem rzeczy. Tu człowiek to element przyrody, a nie jej wróg.