Moje Kresy. Storożka - dom nad urwiskiem

Nazwali go Storożka, bo w zamierzchłych czasach była tam strażnica służąca do obserwacji okolicy. Rozciągał się z niej fascynujący widok na leżące w dole, otoczone wieńcem gór, przecięte zygzakiem rzeki Opór miasteczko Skole - z kościółkiem, cerkwią, synagogą i ratuszem. I od razu ten prosty w formie, ale obszerny, kryty gontem dom zaczął się wpisywać w legendę całej okolicy.

Młodniccy wybudowali swą letnią siedzibę z myślą o córce, Maryli (1873-1930), chorowitej, zagrożonej gruźlicą, a w Skolem dla osób chorych na płuca było wręcz balsamiczne powietrze. I od dziewiątego roku życia do wybuchu I wojny światowej, a więc przez 32 lata, Maryla spędzała tam wszystkie letnie, a czasem i jesienne miesiące. Nazywała to miejsce "najmilszym zakątkiem świata", który był dla niej tym, "czym dla ptaka powietrze, a dla ryby woda".

Z owej kruchej Marylki wyrosła wybitna polska poetka, która po wyjściu za mąż za inżyniera wynalazcę i bogatego przemysłowca, właściciela szybów naftowych, Wacława Wolskiego (1863-1922), pod jego nazwiskiem weszła do historii literatury polskiej. Maryla Wolska od najmłodszych lat wychowywała się w świecie artystów. Jej ojciec był przyjacielem Jana Matejki i Artura Grottgera, dwóch najwybitniejszych malarzy tej epoki.

Jej rodzicami chrzestnymi i stałymi gośćmi w domu byli świetny portrecista Henryk Rodakowski i poeta, publicysta Kornel Ujejski - romantyk, cieszący się w Galicji wyjątkową estymą, zwłaszcza po opublikowaniu poematów "Chorał" i "Maraton". Storożka w lecie, a willa "Zaświecie" we Lwowie, gdzie Wolscy mieszkali przez pozostałe miesiące roku, bywały nie tylko salonami literackimi, ale też miejscem poetyckich spotkań awangardowej grupy "Płanetnicy", do której należeli młodzi poeci, prozaicy i intelektualiści: Leopold Staff, Edward Porębowicz (poeta, ale też romanista, genialny tłumacz Dantego i Byrona, profesor uniwersytetu), Józef Ruffer, Antoni Stanisław Mueller, Jan Zahradnik, Kornel Makuszyński, Ostap Ortwin (znakomity krytyk). Tak więc życie Maryli Wolskiej upływało w klimacie wysokiej kultury artystycznej i intelektualnej. A ponieważ zbiegało się to z jej wyjątkową wrażliwością i oryginalnym talentem, musiało zaowocować znakomitymi utworami literackimi.

Najpopularniejszym dziełem Maryli Wolskiej był i jest tomik wierszy "Dzbanek malin", wydany w 1929 r., w którym w pięknych, poetyckich metaforach zapisała ulotność chwil, w tym i tych dla niej najpiękniejszych, które przeżyła w Storożce. Zmarła niespodziewanie po ataku kamieni żółciowych, w chwili gdy jej talent osiągnął apogeum. Krytycy nie mogli odżałować tej nagłej, niespodziewanej straty. Przemawiający nad jej grobem na Łyczakowie prof. Kazimierz Brończyk nazwał jej twórczość "złotą struną, którą niechcący przerwał skrzydlaty bożek snu Hypnos". Sześćdziesiąt lat później wybitny filolog, Artur Hutnikiewicz, pisząc syntezę historii literatury polskiej, stwierdził, że twórczość Wolskiej mimo upływu lat nie traci nic ze swej świeżości uczuć i atrakcyjności.

Obok baronów Groedlów to właśnie Maryla Wolska, a później jej córka, Beata Obertyńska, odegrały największą rolę w zmitologizowaniu Skolego i wprowadzeniu go do literatury polskiej.

Dom nad urwiskiem obrósł legendą właśnie dlatego, że przez dziesięciolecia był miejscem, gdzie w lipcu i sierpniu ściągała regularnie polska bohema artystyczna i intelektualiści, głównie ze Lwowa. Któż tam nie przyjeżdżał! Czasem na dzień, czasem na tydzień, a bywało, że i na cały sezon. Wśród przyjezdnych i bywalców w Storożce przeważali krewni artystycznej rodziny Młodnickich i Wolskich, ale również liczne grono ich przyjaciół i znajomych. Wśród nich, oprócz wymienionych wyżej poetów, Jan Kasprowicz - autor hymnów i rektor Uniwersytetu Lwowskiego, Władysław Bełza, który swój znany wiersz "Katechizm dziecka polskiego", zaczynający się od słów "Kto ty jesteś? Polak mały..." dedykował najstarszemu synowi Maryli - Ludwikowi Wolskiemu.

Przyjeżdżali tam również rzeźbiarze i malarze, jak choćby Tomasz Dykas - autor pomników lwowskich, w tym na Łyczakowie, malarka Zofia Albinowska, która tam namalowała portret Staffa. Nie brakowało profesorów Politechniki Lwowskiej, chemików i mechaników zaprzyjaźnionych z Wacławem Wolskim, który w tym czasie prowadził wielkie wiercenia w Schodnicy i Borysławiu w poszukiwaniu ropy naftowej. Przyjeżdżał tam też Lucjan Tatomir - wybitny pedagog, publicysta, globtroter, autor poczytnej książki "Ferie alpejskie". W Storożce bywał również uczeń Fryderyka Chopina, znakomity pianista, jeden z twórców polskiej szkoły pianistycznej, a zarazem kompozytor Karol Mikuli. Odwiedzał Storożkę również fotografik Arnold Penther, pierwszy narzeczony Maryli Wolskiej, i to on uwiecznił na zdjęciach ten niezwykły dom nad urwiskiem.

W Storożce Maryla Wolska urodziła swą córkę Beatę Obertyńską (1898-1980), również wybitną poetkę, ale też aktorkę i pisarkę, która po przejściu przez łagry Sybiru i po wyjściu stamtąd z armią Andersa zmarła na emigracji w Londynie, gdzie napisała m.in. wstrząsający pamiętnik "W domu niewoli", będący jedną z pierwszych relacji o sowieckich łagrach w literaturze polskiej. Jest też w dorobku Beaty Obertyńskiej tom opowiadań "Ziarnka piasku", w którym akcja dwóch z nich - "Storożka" i "Hryń i Antonina" - dzieje się w Skolem.

"Jeździliśmy tam - pisała Obertyńska - tylko na lato. »Na świeże powietrze« - jak lubiły mówić służące. Rokrocznie odkąd siebie pamiętam stacyjki od Lwowa do Skolego - recytowaliśmy po kolei, jak inwokację Litanii Loretańskiej".
Storożka znalazła bardzo mocne odbicie w twórczości Maryli Wolskiej. W jednym z jej ostatnich wierszy, gdzie żegnała się ze światem, czytamy:

Nie wiem, jaki tam będzie świat
wtóry
Jakie grzesznych radości ominą
Moje niebo musi pachnieć
świerczyną
W moim niebie będą lasy i góry
I rzeka tam szumieć powinna
Ta jedna jedyna, ona
Ta jak żadna inna Zielona

To Opór był tą rzeką Zieloną, ze względu na kamienie tego koloru kryjące jego dno.
W lipcowe i sierpniowe dnie oraz wieczory Storożka tętniła życiem i gwarem. W wiklinowych, wyplatanych fotelach, na wygodnej, przestronnej werandzie toczyły się rozmowy, dyskusje, szkicowano landszafty, czytano na głos wiersze i opowiadania, śpiewano pieśni frywolne i patriotyczne oraz słuchano muzyki płynącej z wniesionego tam przez tragarzy w wielkim trudzie fortepianu, na którym koncertował Karol Mikuli. Ściany pokoi zdobiły obrazy, akwarele i sztychy m.in. Henryka Rodakowskiego, Kazimierza Sichulskiego, Zofii Albinowskiej oraz gospodarzy - Wandy, Karola i Maryli Młodnickich.

Storożkę otaczał "istny ocean zieleni", wszędzie pachniała żywica świerkowa, a na nasłonecznionych wzgórzach okalających Skole czuło się aromat macierzanki, poziomek i górskiej gencjany. Był tam prawdziwy raj dla zbieraczy ziół i leśnego runa. W gorące letnie wieczory w Storożce, podobnie jak w innych rozsianych wokół Skolego domach i willach, w powietrzu unosiły się zapachy soków z malin, ostrężnic i jagód, które wyciskały gospodynie, smażąc równocześnie dżemy, konfitury i różnego rodzaju owocowe wiktuały. Z miedzianych rondli, żeliwnych i glinianych garnców unosił się rajski aromat klarujących się musów jagodowych i malinowych wywarów. Wszystkie te wakacyjne kulinarne poczynania trafiały później do literackich opisów i do lirycznych wierszy, podobnie jak grzybobrania w Storożce, które były tam szczególną atrakcją dla licznego towarzystwa.

Okolice Skolego zadziwiały bowiem urodzajem rydzów, maślaków, prawdziwków, czerwonych kozaków, podpieńków i gołąbków. Chłopki z sąsiednich wsi w barwnych wyszywanych koszulach przeczesywały te lasy, zbierając grzyby do szerokich chust i znosiły na targ do Skolego. Był tam jeden z największych targów grzybowych w całej Galicji. Zdarzało się, że sprzedawano na nim grzyby giganty, szczególnie czerwone kozaki i kasztanowe prawdziwki, które osiągały czasem kilogramową wagę. W pociętych jarami lasach skolskich spotkać można było grzybiarzy-turystów, którzy ściągali tam ze Lwowa, Stanisławowa, Stryja, Sambora, a wśród nich nie brakowało bywalców Storożki.

We wspomnieniach Beaty Obertyńskiej znajdujemy wiele literackich opisów grzybobrań. "Na grzyby szło się do dnia, kiedy las był siwy i kapał, a gałęzie z nocy powiązane jeszcze pajęczyną. Ze sobą - ani kosza, ani torby, żeby grzybów »nie spłoszyć«. Najwyżej z dużą kolorową chustką, do której zbierano grzyby. Bo grzyb to bardzo tajemnicza istota! Zwłaszcza prawdziwek. Jednych lubi, innych unika. Kto nie ma szczęścia do grzybów, może cały dzień wałęsać się po lesie i prawdziwka nie zobaczyć! (...) Powrót z lasu z grzybami bywał osobnym przeżyciem dla Storożki. Mimo porannej godziny kto żyw wylegał przed dom koło kuchni. Zaczynało się od selekcji: te do suszenia, te na marynatę, te na kolację". Grzybobrania i wędrówki po lesie zapamiętał ze Skolego również prof. Kazimierz Żygulski - wybitny socjolog, później minister kultury, który z bratem Zdzisławem, historykiem sztuki, spędzał tam wakacje. I szczególnie utkwiły mu w pamięci wielkie, piękne motyle i ruchliwe salamandry przemykające między kamieniami.

Inną atrakcją dla letników w Skolem były kąpiele w Oporze, tej "Zielonej rzece", którą szczególnie ukochała Maryla Wolska. Jej córka Beata wspominała: "Rzeka szła szerokim korytem, po kamienistym dnie, była miejscami płytka, miejscami głęboka, czasami rozlewała się płytko między niskimi brzegami, to znów spadała wodospadem. Każdy więc mógł wybrać, jaką kąpiel woli: czy taką z pływaniem z prądem i pod prąd, czy w huczącym ukropie wspienionych wodospadów, gdzie nie słyszało się własnych słów, krzyczanych do kogoś tuż obok".

Storożka tętniła życiem w lecie. W zimie wyludniała się zupełnie. Czasem zostawała tam tylko któraś z ciotek Młodnickich. I wtedy opiekę domu nad urwiskiem sprawował Andrzej Dobosiewicz wspomagany przez żonę Teklę. Przyjaźń Młodnickich z Dobosiewiczami zaczęła się od nieszczęścia. W nocy z Wielkiego Czwartku na Wielki Piątek roku 1888 wybuchł w Skolem potężny pożar, który do rana strawił prawie połowę miasteczka. Płomienie gnane wiatrem zapędziły się aż do sąsiedniej wsi Dębina, gdzie później domek letniskowy wybudowała rodzina poety Stanisława Gottfrieda. W Skolem domy straciło ponad 200 rodzin, wśród nich Dobosiewiczowie, których znali Młodniccy, bowiem Andrzej, z zawodu szewc, nie tylko robił świetne buty, ale jako człowiek uczynny pomagał właścicielom Storożki przy różnych okazjach, m.in. przy zakupie ziemi.

Gdy więc Dobosiewiczom pożar strawił dach nad głową, Młodniccy zaproponowali im, aby na czas odbudowy zamieszkali w części gospodarczej Storożki. Wtedy to Andrzej i Tekla sprowadzili się do Storożki z synkiem Stasiem. I to dało - jak napisała w swych wspomnieniach Beata Obertyńska - "początek już nie znajomości, ale do trzeciego pokolenia trwającej przyjaźni z tymi najzacniejszymi, szanowanymi ludźmi, od których Storożka na przestrzeni półwiecza doświadczyła niezliczonych dowodów sąsiedzkiej życzliwości i oddania".

Dobosiewiczowie mieszkali w Storożce przeszło dwa lata, do czasu, gdy w miasteczku odbudowali swój dom. Tam urodził się ich drugi syn, Jan Dobosiewicz (1890-1982), którego Beata Obertyńska nazywała "nie tyle mlecznym, co gontowym bratem, bo urodził się pod tymi samymi gontami co ja". Lata dzieciństwa Beaty i Jana związały ich na całe życie. I gdy później on mieszkał w Bytomiu, a ona była znaną emigracyjną poetką i pisarką, korespondencja między nimi nie zamilkła. Tylko dla ochrony Jana przed szykanami ze strony władz Polski Ludowej Beata, pisząc z Londynu do Jana w Bytomiu, podpisywała swe listy pseudonimem Beata Storożańska. Niektóre z tych listów przechowywane są obecnie w Opolu przez bratanka Jana, Adama Dobosiewicza.

Jan Dobosiewicz był absolwentem szkół rzemieślniczo-artystycznych we Lwowie i Wiedniu. Założył w Skolem warsztat ślusarski, w którym wytwarzał różne przedmioty: kasy ogniotrwałe, wybielał kotły oraz wyrabiał na specjalne zamówienie zdobne klamki, grawerowane wizytówki i balkony do bogatych willi. Był zapalonym harcerzem i organizatorem skolskiego Związku Strzeleckiego. Zimową porą opiekował się Storożką. Miał klucze do domu. Gdy przyjeżdżali tam goście, prowadził księgę meldunkową. Czasem odwoził kogoś na dworzec. Zdarzało się, że od malarzy otrzymywał w prezencie obraz. W czasie wielkiej wojny walczył w legionach Piłsudskiego, a później był radnym miasta Skole. Po wojnie los rzucił go do Bytomia, gdzie przy szkole zawodowej prowadził warsztaty. Jego córka Helena (ur. 1924), ekonomistka, mieszka dziś w bytomskim Domu Kombatanta.

Przed II wojną w Skolem mieszkało kilka rodzin Dobosiewiczów, w sumie ponad 70 osób. Większość po wojnie osiadła na Śląsku. Spośród nich Mieczysław Dobosiewicz (1900-1962), młodszy brat Jana, w Opolu. Kontynuował tu swój zawód maszynisty. Przed wojną, kursując na trasie Lwów - Stryj - Stanisławów, należał do elity kolejarskiej. Zarabiał 500 zł miesięcznie. Dla porównania nauczyciel otrzymywał wówczas pensję ok. 150 złotych. Z Opolem związali się też dwaj jego synowie - Marian (ur. 1928) - leśnik, ekonomista i Adam (ur. 1931) - chemik, długoletni nauczyciel chemii w Zespole Szkół Ekonomicznych w Opolu, aktywny członek towarzystw kresowych i kronikarz swej rodziny, przechowujący pamiątki. Wnuczką Mieczysława jest znana opolska anglistka, prof. Ilona Dobosiewicz - prodziekan Wydziału Filologicznego Uniwersytetu Opolskiego, wybitna znawczyni angielskich powieści XIX-wiecznych pisanych przez kobiety, a zwłaszcza twórczości Jane Austen i Mary Evans.

W Skolem mieszkał również Rudolf Dobosiewicz (1900-1986), wybitny działacz PPS w tamtym regionie, mocno związany w młodości z harcerstwem, ruchem strzeleckim i piłsudczykami. W latach trzydziestych, nie godząc się z polityką Marszałka, stał się jego ostrym krytykiem. Związał się wówczas blisko z Ignacym Daszyńskim, narażając się władzom sanacyjnym. Od tej pory prewencyjnie przed każdym 1 Maja zamykano go w areszcie. W 1936 r. jako sekretarz PPS w Skolem wziął udział w demonstracjach we Lwowie, podczas których było wiele ofiar śmiertelnych. Za przemówienie na wiecu, które konfidenci uznali za podburzające do rozruchów, został zamknięty na trzy lata więzienia w Drohobyczu. Celę więzienną otworzył mu wybuch wojny. Wrócił wówczas do Skolego, gdzie w czasie okupacji hitlerowskiej uratował 15 Żydów, za co otrzymał tytuł "Sprawiedliwy wśród Narodów Świata".

Po wojnie osiadł w Szubinie pod Bydgoszczą. Trzech jego synów zostało inżynierami. Z rodziny Dobosiewiczów wywodzi się również urodzona w Kałuszu Zenobia Pełka - długoletnia kadrowa w Wydziale Oświaty w Opolu i nauczycielka w opolskich szkołach dla dorosłych.

W Skolem urodziła się też Zofia Szportiak, która po wojnie trafiła do Opola i tu spotkała Andrzeja Szpakowskiego. Oboje byli uczniami opolskich liceów. Ich synem jest Dariusz Szpakowski - znany długoletni komentator sportowy TVP.