Trwa kolędowanie z kozą, gwiazdą, turoniem. Kolędnicy przypominają o tradycji, a odwiedzając domy, mają sprowadzić na nie dostatek

Grupy kolędnicze w okresie świąt Bożego Narodzenia odwiedzały gospodarzy i składały im życzenia, przede wszystkim szczęścia i pomyślności w życiu rodzinnym oraz w gospodarstwie. Szczególnymi adresatkami życzeń były również panny na wydaniu. Tu warto zaznaczyć, że kolędowali zazwyczaj młodzi mężczyźni.

Dziś do tradycji nawiązuje się niezależnie od płci i miejsca, co udowodniły na przykład panie z Koła Gospodyń Wiejskich Radawczanki:

Kolędnicy wędrowali ostatnio także po Zaciszu:

Kolędowanie czy też chodzenie z kozą to pochód po wsi (dziś także w miastach) z maszkarą zwierzęcą zrobioną na wzór kozy. Dawniej był to zwyczaj powszechnie praktykowany na wsiach. Im liczniejsza grupa, tym więcej postaci.

Etnografowie wyjaśniają, że kolędowanie spełniało szereg funkcji magicznych o charakterze wegetacyjnym i zaduszkowym. Miało ono przede wszystkim zapewnić płodność ziemi, urodzaj, dobrobyt dla ludzi oraz zwierząt.

Płodnościowy wydźwięk mają różnego typu psoty i figle szczególnie w zoomorficznych formach kolędniczych (koza, turoń – tur, kobyłka). Urodzaj i dobrobyt należało „zakląć” tj. sprowadzić – przez wypowiadanie życzeń pomyślności urzeczywistnić powodzenie i szczęście, według schematu działania magicznego, wyjaśnia Muzeum w Przeworsku.

Kolędnicy szczególnie aktywni byli na św. Szczepana, czyli 25 grudnia, w Nowy Rok i na Trzech Króli, czyli 6 stycznia. Muzeum w Przeworsku, opisując zwyczaj we wsiach regionu przeworskiego, pisze, że chodzenie po kolędzie rozpoczynano najwcześniej w dzień Wigilii wczesnym rankiem lub po wieczerzy.

Z kolędą chadzano na terenie dzisiejszego województwa podkarpackiego w drugi dzień świąt Bożego Narodzenia, na Szczepana, na św. Jana, w przeddzień Nowego Roku, w Nowy Rok aż do święta Trzech Króli.

Kolędnicy pojawiali się też pod koniec karnawału. W kulturze ludowej na terenach dzisiejszego kujawsko-pomorskiego spotkać można było pochody przebierańców z maszkarami zwierzęcymi właśnie w ostatnich dniach karnawału. Wówczas takie odwiedziny miały odpędzić zimę, wszelkie zło i zachęcić wiosnę do szybkiego przybycia.

Kolędujących można było rozpoznać z daleka nie tylko dzięki drewnianej głowie kozy czy gwieździe na kiju. Sami byli ubrani w kosmate kożuchy odwrócone sierścią na wierzch, do tego przepasani powrósłami ze słomy, zamaskowani, garbaci.

Postać diabła dzwoniła dzwonkiem, pojawiali się również „droby” i „turki” strzelający z batów, a te dźwięki razem miały odstraszać złe moce.

Muzeum w Przeworsku objaśnia schemat i powiązania poszczególnych kolędujących postaci zgodnie z ich funkcjami magicznymi, które dawniej przypisywano:

(...) przedmioty związane z płodnością przez obecność w domu sprowadzają na ten dom płodność. Garb to właściwość postaci związanych z podziemnym światem zmarłych – przez nadanie takiej cechy Żydowi, Dziadowi kreuje się ich na opiekunów ziemi. Poza tym Żyd (znany chłopu z dnia codziennego) to nosiciel szczęścia i bogactwa – spotkanie go w okresie świątecznym wróży powodzenie na cały rok.

Czym jest turoń, a dokładniej łeb turonia, wyjaśnia m.in. Muzeum Etnograficzne w Krakowie. Z opisu wynika, że to wycięta z drewnianego klocka zwierzęca głowa z kwadratową, ruchomą szczęką i z rogami z patyków nabijanych gwoździami.

Pierwotnie głowa turonia była osadzona na kiju, wraz z kożuchem lub derką okrywającą człowieka, stanowiła maskę, za którą chował się kolędnik odgrywający zwierzę. Turoń to nawiązanie do zwierząt, które już wyginęły. Uosabia zwierzę odznaczające się wielką siłą i żywotnością. Tury były dzikimi zwierzętami podobnymi do dużych ras bydła domowego, żyły w puszczach Europy, zanim te przekształcono w tereny rolnicze.

Turoń, obok kozy, barana, konia, kobyłki, niedźwiedzia, to maszkara zwierzęca, pojawiająca się w Polsce w grupach kolędniczych i zapustnych. Kolędowanie to nie tylko, jak się dziś powszechnie uważa, śpiewanie pieśni o Bożym Narodzeniu, lecz także obrzędowa forma składania życzeń noworocznych, mająca długą tradycję, wyjaśnia Muzeum Etnograficzne w Krakowie.

„Za kolędę dziękujemy, zdrowia szczęścia winszujemy!" - padało, gdy kolędnicy chłopcy i młodzi mężczyźni otrzymywali drobne upominki za odegrane widowiska. Były to zazwyczaj komiczne scenki, w których Żyd lub Dziad próbował sprzedać bydlę, zachwalając jego zalety.

Najważniejsze jednak w widowisku było odegranie sceny, w której zwierzę pada, udając śmierć. Po wielu zabiegach udawało się turonia przywrócić do życia, po czym znów podskakiwał, zaczepiał, dokazywał ze zdwojoną siłą, wspomina Muzeum Etnograficzne w Krakowie.

Muzeum Kultury Ludowej w Kolbuszowej wyróżnia kilka rodzajów grup kolędniczych. Popularne było kolędowanie z maszkarą zwierzęcą. Na terenie Puszczy Sandomierskiej chodzono po kolędzie z żywym koniem. Mawiano, że koń chodzi „ze szczęściem”.

Chodzono także z gwiazdą. Odgrywano widowiska zwane Herodami przedstawiające biblijną opowieść o królu Herodzie, w którą wplatano zabawne wątki ludowe. Na terenie województwa podkarpackiego kolędowano również z Rajem – była to poszerzona wersja Herodów (o scenę rozgrywającą się w Raju pomiędzy Adamem i Ewą). Kolędnikom często towarzyszyli muzykanci.

Obrzęd kolędowania, jak przypomina Muzeum Kultury Ludowej w Kolbuszowej, składał się z kilku faz:

• zaczynał się od prośby o pozwolenie na kolędowanie,
• następnie śpiewano kolędę religijną, odgrywano scenki rodzajowe,
• po czym następowało właściwe kolędowanie o świeckim charakterze (forma życzeń).

Zakończeniem kolędowanie niejednokrotnie była zabawa z tańcami, podczas której jeden z kolędników porywał do tańca dziewczynę.