Testament na nowy wiek

1. Zreformujcie priorytety duszpasterstwa
W czerwcu 1991 roku papież wyznaczał - już w wolnej Polsce - podstawowe zasady chrześcijańskiej obecności w liberalnym świecie. - Nasze polskie znaki czasu - mówił do Konferencji Episkopatu - uległy wyraźnemu przesunięciu wraz z załamaniem się systemu marksistowskiego i totalitarnego, który warunkował świadomość i postawy ludzi w naszym kraju. W poprzednim układzie Kościół bronił człowieka przed systemem i stwarzał przestrzeń, w której człowiek i naród mógł bronić swoich praw (...) W tej chwili w imię tej samej zasady: "człowiek jest drogą Kościoła", stajemy wobec nowych zadań. Człowiek musi znaleźć w Kościele przestrzeń do obrony poniekąd przed samym sobą: przed złym użyciem swej wolności, przed zmarnowaniem wielkiej historycznej szansy dla narodu.
Jan Paweł II zidentyfikował w ten sposób przejście od modelu Kościoła lidera, który przyzwyczaił się wypowiadać się w imieniu społeczeństwa, nawet nieco ponad głowami wiernych, ku modelowi Kościoła partnerskiego, pomagającego człowiekowi w rozwiązaniu jego najgłębszych egzystencjalnych problemów oraz w dokonywaniu niełatwych wyborów sumienia (...).
2. Bądźcie bliżej wiernych
(...) 25 marca 1992 r. papieska bulla "Totus Tuus Poloniae populus" w zasadniczy sposób zmieniła oblicze Kościoła w Polsce. Powołano 13 nowych diecezji, a 8 dotychczasowych podniesiono do rangi archidiecezji. Podstawową ideą było "zbliżenie biskupów do wiernych" m.in. przez ograniczenie wielkości diecezji, tak aby jej pasterz mógł utrzymywać bezpośredni kontakt ze wszystkimi strukturami kościelnymi na swym terenie. Reforma umożliwiała też gruntowne odnowienie składu Episkopatu o ludzi nie tyle zasłużonych w walce z totalitaryzmem, ile o intelektualistów i duszpasterzy lepiej wyczuwających to "nowe", jakie stoi przed Kościołem w Polsce. Towarzyszyło temu rozwiązanie dość archaicznej unii personalnej łączącej Warszawę z Gnieznem, co umożliwiło z kolei nowe (mocno zredukowane) zdefiniowanie funkcji prymasa i wprowadzenie demokratycznych zasad sprawowania przywództwa w Episkopacie. Można było odnieść zrazu wrażenie pewnego "rozproszenia autorytetu", ale w perspektywie długiego trwania Kościoła w społeczeństwie demokratycznym jest to z pewnością droga jedyna.
3. Bądźcie sumieniem
demokracji
Ostrą dyskusję ze środowiskami liberalnej lewicy wywołało na progu lat 90. ostrzeżenie Jana Pawła II, że demokracja bez wartości może przerodzić się w ukryty totalitaryzm. Nie brakowało wtedy oskarżeń papieża o próbę podporządkowania "świeckiej" przestrzeni prawu religijnemu, co uznawano za rodzaj katolickiego integryzmu. Tymczasem Jan Paweł II wyraźnie promuje zasadę autonomii tych sfer. Jednak w przeciwieństwie do tradycji oświeceniowej nie zgadza się na ich całkowitą separację. Opowiadając się za zasadą neutralności światopoglądowej państw, dodaje zarazem, że dążenie "aby do życia społecznego i państwowego w żaden sposób nie dopuszczać wymiaru świętości, jest postulatem ateizowania państwa i życia społecznego" (Lubaczów, 1991 r.). Celem, jaki przyświeca Janowi Pawłowi II, jest dążenie do zasypania radykalnej przepaści między sferą "kultu", jaki został zbudowany w ciągu dwóch ostatnich wieków, a życiem publicznym.
Demokracja - przypominał wielokrotnie papież - nie może być wyłącznie wolną grą sił, lecz winna bazować na uniwersalnym fundamencie zasad etycznych. Rolą Kościoła nie jest próba wykorzystywania mechanizmów demokratycznych dla umocnienia własnej pozycji, lecz niełatwa i często kontestowana funkcja wyrazistego "sumienia krytycznego".
Papieska determinacja stanowiła silną inspirację dla polskich obrońców życia, którym - wbrew ogólnoświatowym tendencjom - udało się znowelizować polskie ustawodawstwo w kierunku szacunku dla życia nienarodzonych.
4. Respektujcie autonomię Kościoła
Wydawać by się mogło, że wezwanie to było zawsze apelem do sił politycznych i władzy świeckiej o uznanie swobody Kościoła w pełnieniu jego misji. Z pewnością tak, ale stanowi ono równie poważny apel do pasterzy, wskazujący na potrzebę uwolnienia Kościoła od możliwych uwikłań w bieżącą grę polityczną, co grozi instrumentalizacją. A takie niebezpieczeństwo - u progu demokracji - z pewnością w Polsce istniało. Stąd można mówić o dziejowej roli konkordatu (na którym papieżowi bardzo zależało), jako umowy nie tylko gwarantującej swobody dla Kościoła, ale i uwalniającej go od wielu "zastępczych" (...) funkcji.
5. Budujcie jedność
To kolejna rola, jaką wyznacza Jan Paweł II Kościołowi pełniącemu misję w rzeczywistości demokratycznej. Tym bardziej wyrazista musi być ona w społeczeństwach postkomunistycznych, podzielonych wewnętrznie, w których aktualne kontrowersje nierzadko mają swe źródła w nierozliczonej i "niezaleczonej" przeszłości. - Również w społeczeństwie polskim - mówił do biskupów w 1998 roku - upadek systemu komunistycznego, opartego na walce klas, odsłonił mało widoczne bariery podziałów, zastarzałych nieufności i lęków istniejących w sercach ludzi, odsłonił też rany sumień. - Trzeba - kontynuował papież - żeby Episkopat Polski tę Chrystusową posługę jednania dalej prowadził i odważnie jej przewodził. Styl nowej ewangelizacji - tak jak prowadzi ją Jan Paweł II - można traktować jako postulat odnowy masowego duszpasterstwa. (...)
6. Nie zapominajcie
o sprawiedliwości
Jan Paweł II stwierdził w kazaniu z Legnicy (1997): - Trzeba do tych tematów powracać, dopóki na świecie dzieje się choćby najmniejsza niesprawiedliwość. Inaczej Kościół nie byłby wierny misji, którą zlecił mu Chrystus - misji sprawiedliwości.
Orędzie Jana Pawła II z Legnicy nie było bynajmniej krytyką liberalizmu gospodarczego i nawoływaniem do szukania innych rozwiązań. Było wołaniem o sprawiedliwość społeczną w każdych warunkach. Dzisiaj Jan Paweł II, w dobie szalejącego w Polsce bezrobocia, coraz częściej staje się również niejako rzecznikiem tej grupy społecznej, apelując o elementarną sprawiedliwość. Napisał niedawno w przesłaniu do uczestników pielgrzymki świata pracy na Jasną Górę, że "grzechem wołającym o pomstę do nieba jest niewypłacanie należności za pracę".
7. Szanujcie świeckich
Wyrazem troski o "upodmiotowienie" laikatu były papieskie przemówienia do polskich biskupów podczas ich wizyty do progów apostolskich w 1993 roku. Podkreśliwszy, że Polska wymaga ze strony Kościoła nasilenia działalności misyjnej w duchu II Soboru Watykańskiego, papież skoncentrował się na zadaniach i roli laikatu w Kościele. Zachęcał zwłaszcza do włączania świeckich w życie parafii (w szczególności do struktur odpowiedzialnych za ich kształt duszpasterski), wielkie nadzieje wiązał też z rozwojem nowych ruchów i zrzeszeń laikatu. Wśród nich wymienił Akcję Katolicką, co zostało odczytane jako zachęta do jej reaktywowania (...). Papieska intuicja świadczy o tym, że Jan Paweł II przywiązuje wagę nie tylko do elitarnych ugrupowań laikatu, które w Polsce istniały, lecz widzi potrzebę powołania organizacji masowej, gdzie ogół świeckich byłby przygotowywany do podjęcia szerszej odpowiedzialności za kształt życia publicznego.
8. Otwórzcie się na Europę
Szczególnie europejski wymiar miała papieska pielgrzymka w 1997 roku, związana z tysiącleciem św. Wojciecha, którego wcześniej nazwał patronem jedności kontynentu. Papież uświadamiał nam, że to właśnie "Kościół w Polsce może ofiarować jednoczącej się Europie swoje przywiązanie do wiary, swój natchniony religijnością obyczaj, duszpasterski wysiłek biskupów i kapłanów i zapewne wiele jeszcze innych wartości, dzięki którym Europa mogłaby stanowić organizm pulsujący nie tylko wysokim poziomem ekonomicznym, ale także głębią życia duchowego".
W dwa lata później - będąc świadomym lęków wielu polskich katolików wobec procesu integracji - powiedział wyraźnie w Sejmie, że integracja Polski z Unią Europejską jest od samego początku wspierana przez Stolicę Apostolską. Podobna deklaracja, a właściwie wprost zachęta do jednoznacznego wsparcia procesu zjednoczenia Europy, padła z ust papieskich u progu referendum, w maju tego roku podczas narodowej pielgrzymki Polaków do Watykanu. (...)
9. Czyńcie rachunek sumienia
Przeprowadzony w 2000 roku przez Jana Pawła II rachunek sumienia Kościoła był głęboko przemyślaną koncepcją duszpasterską - środkiem odnowy Kościoła u progu nowych wyzwań, w symbolicznym momencie rozpoczęcia nowego tysiąclecia. Koncepcję "oczyszczenia pamięci" papież czerpie z dawnego programu odnowy Kościoła w Polsce, zapoczątkowanego Wielką Nowenną w latach sześćdziesiątych, otwartą prośbą: "Przebaczamy i prosimy o przebaczenie". (...)
10. Odważcie się być świętymi
Jednym z głównych wątków nauczania Jana Pawła II jest radykalizm ewangeliczny, jakiego papież wymaga od kapłanów, ale też od świeckich. Już w 1979 roku ostrzegał na Jasnej Górze, że Kościół najłatwiej jest zniszczyć poprzez kapłanów. "I dlatego musimy wszyscy codziennie się nawracać - pisał do księży. - Jeśli mamy innym pomagać w nawróceniu, musimy stale je podejmować w naszym życiu!" (List do Kapłanów na Wielki Czwartek 1979). "Byłoby prawdziwym dramatem - apelował do polskich księży w 1987 roku - gdyby sytuacja bytowa księży, wolność od wielu codziennych udręk, z którymi muszą borykać się często świeccy, stworzyły pomiędzy duchowieństwem a wiernymi jakąś obcość". (...)
Tekst ukazał się w "Rzeczpospolitej" 16.10.2003. Skróty pochodzą od redakcji.