40-lecie Kędzierzyna-Koźla. Nie do końca nam się udało to małżeństwo

Na pomysł połączenia Kędzierzyna, Koźla, Sławięcic i Kłodnicy wpadli działacze Komitetu Wojewódzkiego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Plany poszły do Warszawy i tam zostały zaakceptowane.

Dokładnie 15 października 1975 roku minister administracji Tadeusz Bejm ogłosił powstanie Kędzierzyna-Koźla. To miało być modelowe miasto w skali kraju. Taka druga Nowa Huta. 38 lat później przeprowadzono badanie opinii pod nazwą „Diagnoza społeczna”. Zapytano mieszkańców polskich miast, jak im się mieszka.

Okazało się, że zadowolonych z życia w Kędzierzynie-Koźlu jest tylko... 3,7 proc. mieszkańców. To jeden z dwóch najgorszych wyników w kraju! - Pomysł połączenia sam w sobie był dobry, ale dziś trzeba uczciwie powiedzieć, że to się po prostu nie udało - mówi Kamil Nowak, przewodniczący rady osiedla „Zachód” i jednocześnie szef fundacji „Wiedzieć więcej”, która od lat analizuje procesy społeczne i samorządowe zachodzące w Kędzierzynie-Koźlu. -Wielu mieszkańców nawołuje do rozwiązania tego miasta i powołania osobnych gmin. Ludzie nie czują się tu wspólnotą.

Plany w latach siedemdziesiątych były rzeczywiście bardzo ambitne.

- Kędzierzyn-Koźle miał się stać największym ośrodkiem przemysłu chemicznego w Polsce - wspomina Bogusław Rogowski, emerytowany dziennikarz i pasjonat historii miasta.

Oprócz rozwoju już istniejących wówczas zakładów chemicznych w Blachowni i azotowych w Kędzierzynie planowano także wybudować rafinerię ropy naftowej o mocy przerobowej od 6 do 9 mln ton rocznie. Pod tę inwestycję wycięto nawet na obrzeżach miasta 80 hektarów lasów. Ówczesny architekt miejski Tadeusz Buczma pisał: „Przebudowie i modernizacji ulegnie tzw. stare miasto. Część niskich, zużytych technicznie, budynków zostanie wyburzona i zastąpiona zespołem wieżowców. Poszerzone zostaną główne ulice miasta. Powstaną dwie obwodnice. Zbudowane zostaną obszerne ronda, dwupoziomowe skrzyżowania i nowy wiadukt. Szybka komunikacja kolejowa połączy miasto z Azotami i Blachownią. Dzięki korzystnej lokalizacji przystanków połączenia te umożliwią szybkie przemieszczanie się ludności. Dworzec kolejowy zostanie zmodernizowany i przystosowany do aktualnych potrzeb. Obok dworca PKP zbudowany zostanie obszerny parking o powierzchni 6 ha. Miejska Komunikacja Autobusowa będzie dysponować 130 autobusami do obsługi 9 linii miejskich”.

Trzy centra

Przyszłe miasto miały wyróżniać trzy główne centra, wokół których skupiałoby się życie mieszkańców.

- W nowym centrum przy skrzyżowaniu ulic Świerczewskiego (dzisiaj al. Jana Pawła II) i Wojska Polskiego planowano wybudować Dom Stowarzyszeń Naukowych, bibliotekę miejską, nowoczesne kino na 800 miejsc, hotel, halę targową i dom towarowy - wspomina Rogowski.

Drugie centrum zaplanowano w tzw. starym mieście Kędzierzyna. Planowano tam budowę teatru dla 400 widzów, kina na 600 miejsc, hoteli, hali targowej oraz szpitala z 700 łóżkami za sumę 350 mln złotych.

W dzielnicy Pogorzelec miało być trzecie centrum.

- A w nim Młodzieżowy Dom Kultury, kolejne kino na 500 widzów, filia biblioteki, dwa motele, pawilony handlowe, restauracje i kawiarnie. Mało dominować tam budownictwo wysokie, z budynkami 9- i 11-kondygnacyjnymi. Planowano, iż w mieście trzeba wybudować 12 tysięcy izb mieszkalnych - opowiada Bogusław Rogowski.

Na terenach rozciągających się za halą sportową w stronę Kanału Gliwickiego zaplanowano Park Kultury i Wypoczynku. W planach był kompleks składający się z amfiteatru z widownią na 1000 miejsc, stadion sportowy, zespół basenów pływackich oraz zbiornik wodny z torem regatowym. Park miał powstać dzięki zaangażowaniu załóg zakładów pracy oraz wszystkich mieszkańców Kędzierzyna.

Początki były obiecujące. W przemyśle nowo utworzonego miasta pracowało prawie 18 tysięcy ludzi. W ciągu pierwszego roku wybudowano 345 mieszkań, głównie spółdzielczych. Aby nadać mu odpowiednią rangę, do Kędzierzyna-Koźla przeniesiono siedzibą opolskiego oddziału Centrali Produktów Naftowych. W ogóle zakładano, że to miasto szybko zdetronizuje Opole. Liczono, że w 1990 roku będzie tu mieszkać 110 tysięcy ludzi.

Ale ludziom trudno było się oswoić z faktem, że mieszkają w jednym mieście. Zresztą wyglądało ono trochę dziwnie. Miało powierzchnię ponad 120 kilometrów kwadratowych, czyli większą niż np. stolica Portugalii - Lizbona. Aż 45 procent powierzchni stanowiły jednak lasy. Na terenie miasta było aż 2300 hektarów gruntów ornych! Na dodatek liczne osiedla łączyła w praktyce jedna droga - ulica Świerczewskiego. Pojawiły się problemy z adresami. Po połączeniu okazało się, że w mieście jest... pięć ulic 1 Maja! W sumie trzeba było zmienić nazewnictwo aż 110 dróg.

Już w 1984 roku stało się jasne, że w Kędzierzynie-Koźlu brakuje uzbrojonych terenów pod budownictwo. Kiepska sieć dróg (wspomniana jedna ulica łącząca osiedla), przecinające miasto rzeki (Kłodnica i Odra), Kanał Gliwicki, liczne linie kolejowe i lasy sprawiały, że pomimo olbrzymiej powierzchni nie było gdzie budować kolejnych domów. Próbowano to robić w Kłodnicy, bo tam sporo pól. Ale wybudowanie stacji uzdatniania wody, sieci elektrociepłowniczej, dróg i kanalizacji ściekowej w miejscu do tego nieprzystosowanym, okazało się zbyt drogie.

Szopy i chlewiki w centrum

Miasto było też bardzo brzydkie. Nawet w Śródmieściu można było wciąż znaleźć liczne szopy, chlewiki, stodoły. Na dodatek brakowało ludzi do pracy, więc się jej nie szanowało. Gdy pracownik firmy „Metalchem” upił się w pracy i został dyscyplinarnie zwolniony, mógł następnego dnia pójść do zakładów chemicznych w Blachowni i tam od ręki miał pracę. Sytuacja stała się na tyle trudna, że dyrektorzy dziesięciu największych zakładów podpisali umowę, iż nie będą przyjmować „spadochroniarzy” z innych firm. Pisały o tym nawet ogólnopolskie gazety, specjalny program o inicjatywie dyrektorów wyemitowała także Telewizja Polska.

Bo próba sztucznego stworzenia supermiasta w praktyce generowała bardzo dużo problemów, z których wiele pozostało nierozwiązanych do dziś. Imprezą, która powinna jednoczyć mieszkańców wokół Kędzierzyna-Koźla, miały być Dni Miasta. Ich organizacja za każdym razem wzbudzała jednak niezadowolenie części mieszkańców. Gdy organizowano je w Kędzierzynie, narzekali ci z Koźla. Kiedy ustawiano scenę na wyspie w Koźlu, na daleki dojazd psioczyli ci z Kędzierzyna. Gdy sześć lat temu zorganizowano je na peryferyjnym osiedlu Azoty, prawie nikt nie przyjechał...

Kamil Nowak podkreśla, że przyszłość i rozwój nowego tworu, jakim był Kędzierzyn-Koźle, zostały oparte na przemyśle.

- Kiedy okazało się, że w mieście jednak nie powstanie rafineria, można się było spodziewać, że nie będzie się ono rozwijać tak jak planowano i pozostanie w rzeczywistości zlepkiem osobnych „małych ojczyzn” - tłumaczy szef fundacji „Wiedzieć więcej”. - Ponadto na początku lat 90. przemysł wpadł w zapaść, co zwiastowało kolejne problemy dla miasta. W krótkim czasie liczba mieszkańców spadła z 70 do 50 tysięcy.

Generalny problem polega na tym, że rozwiązanie Kędzierzyna-Koźla i ponowne powołanie mniejszych gmin wiązałoby się dzisiaj z potężnymi kosztami i nikt na taki krok się nie zdecyduje. Na razie miasto cały czas się wyludnia. Jak będzie wyglądało za kolejne 40 lat? Perspektywy nie są obiecujące...