Człowiek zakręcony

- Rozmawiamy w niedzielny wieczór, po sześciu mszach, do których przygrywał pan w kościele Miłosierdzia Bożego w Brzegu. Każdy występ kończył się gromkimi oklaskami wiernych. Występom kataryniarzy zawsze towarzyszą takie reakcje?
- Trzy lata temu zorganizowałem pierwszy koncert w Warszawie. Na placu Zamkowym zagrali artyści z Niemiec, Holandii, Belgii, Słowenii, Czech i kilka tysięcy osób po prostu oszalało. Pogoda była fatalna, z nieba lał się deszcz, katarynki grały, a ludzie jak zaczarowani stali i słuchali. Artyści też byli zaskoczeni takim powodzeniem i odtąd nie mam już problemów z zaproszeniem kataryniarzy i zawsze chętnie przyjeżdżają do Polski.

- Jak zostaje się kataryniarzem?
- Jestem aktorem, ale jednocześnie niespokojną duszą, dlatego zaraz po studiach, grając w teatrze, założyłem firmę, która produkowała filmy i organizowała różne imprezy artystyczne. Na jedną z takich imprez zaprosiłem kataryniarza, który grał dla gości. Spodobało mi się to, artysta dodatkowo wspominał o festiwalach, które są organizowane na Zachodzie i uznałem, że to jest fantastyczny pomysł na życie.

- Granie na katarynce nie jest chyba specjalnie trudne?
- Nie, chociaż są różne instrumenty i spotykałem również takie osoby, które fałszowały. Najważniejszy jest miech, który pompuje powietrze potrzebne do wydobycia dźwięku. Uruchamia się go korbką i dlatego śmieję się, że każdy kataryniarz jest człowiekiem zakręconym. W starszych katarynkach jest trudniej, ponieważ, kręcąc, trzeba zachować odpowiedni rytm melodii. Z kolei instrumenty z taśmą perforowaną mają różne możliwości wzbogacenia melodii i grając na nich, można być w pewnym sensie wirtuozem katarynki.

- Podczas mszy opowiadał pan, że przed ponad stu laty w Warszawie po 350 ulicach chodziło 400 kataryniarzy. Skąd ta popularność katarynki?
- Być może wzięła się ona właśnie stąd, że na tym instrumencie grać mógł każdy. I jeśli to była stara katarynka, to rzępolił i zarabiał jakieś grosiki. A jeśli dysponował bardziej skomplikowanym instrumentem, to był wziętym "didżejem", bo przy katarynach odbywały się prawdziwe zabawy. Aż do momentu wynalezienia gramofonu.

- To z powodu gramofonów kataryniarze wyginęli w Polsce?
- Jednym z powodów była technika, chociaż jeszcze przed II wojną światową katarynek nadal było sporo. To późniejszy system chyba nie lubił kataryniarzy i, co ciekawe, tradycja grania na katarynce zaginęła właściwie w całym bloku wschodnim. A w niektórych krajach - jak opowiadał mi znajomy artysta ze Słowenii - gra na tym instrumencie była zabroniona i można było za nią wylądować w więzieniu. Nie wiem, skąd ta niechęć - być może ten system nie lubił po prostu wolnych artystów, bo trudno ich było kontrolować. Właściwie jedynym kataryniarzem etatowym, który żył z grania, był warszawski artysta Leszek Zmaza. Pod koniec lat siedemdziesiątych zaczął grać w Rynku, miał etat w muzeum zegarów, ale ze względów zdrowotnych przerwał granie. Potem jego siostrzeńcowi przy jakimś rodzinnym spotkaniu ktoś zaproponował, żeby spróbował i jego też wciągnęło. Od czterech czy pięciu lat gra w Rynku i z tego żyje, podczas gdy na Zachodzie kataryniarze to w większości osoby, które zajmują się tym od święta. To profesorowie, inżynierowie, aktorzy, prezesi, którzy wybrali takie hobby.

- Gdyby teraz ktoś kupił sobie katarynkę i poszedł zarabiać na ulicach Wrocławia, Krakowa, Warszawy - jakie ma szanse na zarobek?
- Nie dałbym mu 100 procent gwarancji, że udałoby się mu z tego utrzymać. Po pierwsze społeczeństwo nie jest przyzwyczajone to takich występów, po drugie ubożeje, a po trzecie nie ma też tradycji nagradzania: czasami zdarza się, że obok kataryniarza przechodzi tysiące osób, nagradza go brawami, ale nikt nie pomyśli, że on z tego żyje. Mimo to zachęcam: przed trzema laty mieliśmy tylko jedną katarynkę, teraz są cztery i to jest wzrost o 300 procent.

- Zakup instrumentu to jednak poważny wydatek?
- To jest poważna przeszkoda i chciałbym, żeby znaleźli się polscy rzemieślnicy, którzy mogliby zrobić katarynę, bo sprowadzane z Zachodu są bardzo drogie. Można powiedzieć, że za taki instrument można kupić samochód, a już od marki i wielkości kataryny zależy, jakie to będzie auto - sportowe czy miejskie.

- Nie ma rzemieślników, którzy by naprawiali instrumenty?
- Kataryniarz z Leszna znalazł organmistrza, który podjął się renowacji stuletniej bębnowej katarynki. A potem "pilnował" go przez trzy lata, żeby mu zapał nie wygasł, bo to była skrzynka, która rozleciałaby się przy większym dmuchnięciu. Teraz jest to już prawdziwy instrument i choć nie nadaje się do koncertowania w kościołach, bo wewnątrz jest tylko jeden walec z kilkoma melodiami, to za to można usłyszeć dźwięk katarynki sprzed stu lat.

- Takiej jak u Prusa? W noweli pod tytułem "Katarynka"?
- Tak, dokładnie takiej, choć ta nowela to czasami jest nasze przekleństwo. Kiedy próbuję zorganizować koncert, to każdy ksiądz czy gospodarz sali kojarzy instrument z tamtym kataryniarzem, który rzępolił i fałszował. I ciężko jest wytłumaczyć, że są instrumenty, które pozwalają na prawdziwe muzyczne uczty. Dlatego kiedy będę już po tamtej stronie, będę musiał zaprosić Bolesława Prusa na prawdziwą męską rozmowę.